GÖRSEL İLETİŞİM TASARIMI OLARAK EKSLİBRİS VE DİJİTAL DÖNÜŞÜMÜ
Hasip PEKTAŞ *
Özet
Bu araştırmayla, toplum tarafından çok da bilinmeyen “ekslibris” konusunda bilgilendirme yapılacaktır. Kitap sahibini tanıtan ve o kitabı ödünç alan kişiye sahibini hatırlatan eklibrisin diğer işlevleri, tasarım süreci, baskı teknikleri, görsel iletişim tasarımındaki yeri ve önemi, bir tasarım disiplini olarak ekslibrisin ülkemizdeki gelişimi açıklanacaktır. 500 yıldır gravür, ağaç baskı, linolyum baskı, litografi gibi geleneksel baskı teknikleriyle çoğaltılmakta olan ekslibrisin son yıllarda, serigrafi, ofset, fotograf, bilgisayarla oluşturulan tasarım (CGD) gibi modern teknikler kullanılarak çoğaltılması yaygınlaşmasını artırmışır. Sürekli kendini yenileyen ve güncelleyen dijital sanat, yeni görsel değerlerin yaratılmasına fırsat vermektedir. Günümüzde kalem, fırça ve kalıp yerine fare, tablet kalemi ve bilgisayar da kullanılabilmekte; elle yapılan taslak veya fotoğraflar üzerine dijital işlemler uygulanarak, değişiklik, küçültme, büyültme, ekleme, çıkarma yapılabilmektedir. Bu makale ile teknolojinin yaratıcılığa engel olmadığı, bilgiye ulaşmada, teknik zenginliğe kavuşmada ve zamanı ekonomik kullanmada geniş fırsatlar verdiği tartışılacaktır. Tasarımcının nasıl yarattığı değil, ne yarattığı; yaratımının taşıdığı estetik değerler, kazandırdığı duygu yoğunluğu ve heyecanın önemi vurgulanacaktır.
Anahtar Kelime: Ekslibris, Tasarım, Dijital Dönüşüm, CGD, Kitap, Sanat
EXLIBRIS AND DIGITAL TRANSFORMATION AS VISUAL COMMUNICATION DESIGN
Abstract
This research will provide information about the ”exlibris”, which is not so well known by the society. Introducing the owner of the book and the owner of the book that reminded the borrower of the other functions of eklibris, design process, printing techniques, the place and importance of visual communication design, as a design discipline of the development of exlibris in our country will be explained. In recent years, exlibris, which has been reproduced by traditional printing techniques such as engraving, wood printing, linoleum printing, lithography, has been increasing in recent years by using modern techniques such as screen printing, offset, photography, computer generated design (CGD). Digital art, which constantly renews and updates itself, allows the creation of new visual values. Nowadays, the mouse, tablet pen and computer can be used instead of pencil, brush and mold; By applying digital operations on manual drafts or photographs, it can be modified, reduced, enlarged, added or subtracted. With this article, it will be discussed that technology does not interfere with creativity, it provides a wide range of opportunities for accessing information, achieving technical richness and using time economically. What the designer did not create, but what he created; The aesthetic values of the creation, the intensity of emotion and the importance of excitement will be emphasized.
Keyword: Exlibris, Design, Digital Transformation, CGD, Book, Art.
Giriş
İlk defa duyanlar için bir tanımla başlamakta yarar var. Ekslibris/Exlibris (Bookplate), kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu tasarımlardır. Kitabın kartviziti, kitabın tapusu da denilebilir. Ekslibris, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Yer aldığı kitabın değil, kitap sahibinin bir göstergesidir; kitapla sahibi arasındaki bir bağdır. Sözcük olarak ...’nın kitaplığından anlamına gelir.
Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan bu özgün yapıtlar, sanatı, insanın elleri arasına, kitapların içine kadar getirip, onun büyüleyici sıcaklığını hissettirmektedir. Uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı, aynı zamanda yapıldığı dönemin kültürel özelliklerini günümüze taşımaktadır. Ayrıca önemli bir iletişim aracı olarak, sanatçı, tasarımcı, sanatsever ve koleksiyoncular arasında kültür köprü görevini de yerine getirmektedir.
Ekslibrisin ilk ve önemli işlevi, kitap sahibini betimlemesi; ödünç alana kitap sahibini hatırlatmasıdır. Diğer işlevi ise sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmasıdır. Bir sanat eseri olarak bulunduğu mekanlarda ruhumuzu zenginleştirmesi de üçüncü işlevidir.
Ekslibris Tasarımı
Ekslibrisler, yaşayan kişi ya da kurum adına siparişle yapılır ve onların özelliklerini yansıtır. Yaratım sürecine bakıldığında resim sanatının tüm olanaklarının kullanıldığı görülür. İşlevsel yanına bakıldığında ise grafik tasarım ürünü olarak düşünülebilir.
Hangi teknikle yapılırsa yapılsın ekslibris sanatsal kaygılarla tasarlanır. Geleceğe kalması, taşıdığı renk ve biçim ilişkisine, özgünlüğüne, teknik ve estetik yetkinliğine, resim ve yazıdaki uyuma bağlıdır. Bu küçük tasarımlarda ekslibris sözcüğü ile sahibinin adının eklenmesi başlı başına bir tasarım sorunudur. Eğer kullanılan yazı doğru yerde ve uygun büyüklükte değilse rahatsız eder, ekslibrisi olumsuz etkiler. O nedenle çok denemek, uygun alanı bulduktan sonra yazıyı yerleştirmek gerekir. Yazı ne okunmayacak kadar küçük ne de rol çalacak kadar büyük olmalıdır.
Sanatçılar ya da tasarımcılar, ya sipariş alarak ya da kendince uygun gördüğü kişiye ama mutlaka beğenisini dikkate alarak ekslibris yaparlar. Eğer siparişle yapıyorlarsa alternatif taslaklar gösterip; beğenileni belli sayıda ve istenilen teknikle çoğaltırlar. Çoğaltılan ekslibrislerin altına sırayla tekniğinin kodu, baskı sayısı (2/50 gibi. Soldaki sayı kaçıncı baskı olduğunu, sağdaki ise kaç adet basıldığını gösterir), sanatçının adı veya imzası ve yapım yılı kurşun kalemle yazılmalıdır. Baskı sayısının bilinmesi ekslibrisi değerli kılar. Fotokopiler, çizim ve taslaklar ekslibris olarak kabul görmezler.
Ekslibrislerde resim alanı uzun kenarının 13 cm.’den, baskı kağıdının ise A5’den (210x148 mm) büyük olmaması tavsiye edilir. Bu sınırlama ekslibrisin işlevini yerine getirmesi ve kolay arşivlenebilmesi için gereklidir. Çoğaltmak için gravür/C3, ağaç baskı/X2, linolyum baskı/X3, litografi/L, serigrafi/S, ofset/P7, fotograf/P8, bilgisayarla oluşturulan tasarım/CGD kullanılmaktadır. Karışık teknik/MT de kullanılabilir.
Kısa Tarihçesi ve Türkiye’de Ekslibris
1450 yıllarında kağıt üzerine ilk ekslibris, “Igler” (kirpici) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabenberg için yapılmıştır. Çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ve üzerinde “hans iğler seni öpebilir” yazan ekslibris, ağaç baskı ile çoğaltılmıştır. Matbaanın icadıyla soylular, eğitim görmüş burjuva sınıfı da kitap sahibi olunca hırsızlıktan ve kaybolmaktan korumak için özel bir mülkiyet işareti koyma ihtiyacı doğmuştur. Eklibrisin ortaya çıkışı bu ilişki içinde görülebilir.
Türkiye’nin ekslibrisi tanıması ise, batıdan alınmış kitaplarla olmuştur. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ekslibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanmış veya sahaflara satılmıştır. Milli Kütüphane, Boğaziçi Üniversitesi ve Yapı Kredi Bankası Kütüphaneleri ile Basın Müzesi’ndeki eski kitapların çoğunda ekslibrisler vardır. Özel kütüphanelerde de ekslibrisli kitaplara rastlanmaktadır.
Türkiye’de adına ilk ekslibris yaptıranlar, yabancı uyruklu kitapseverlerdir. Üsküdar Amerikan Koleji, Robert Kolej gibi okullarda görev yapan öğretmenlerin kendileri için ekslibris yaptırdıkları, ayrılırken kütüphaneye bıraktıkları kitapların iç kapaklarında görülmektedir. Şimdi Boğaziçi Üniversitesi olan Robert Kolej kütüphanesindeki kitapların bazılarında kütüphaneye özgü standart ekslibrisler de bulunmaktadır. 1920’lerden itibaren Robert Kolej öğrenci yıllıklarına, yıllık sahibinin ismini yazabileceği boşlukların da bulunduğu ekslibrisler yapılmıştır.
2000’li yıllardan bu yana ülkemizde, özellikle güzel sanatlar eğitimi veren kurumlarda baskıresim ve grafik tasarım hocalarının özendirmeleriyle, ekslibris yapan gençler yetişmeye başlamıştır. Sanatçılarımız kişisel ekslibris sergileri açmanın yanında uluslararası yarışmalarda ödüller almaktadırlar. Ayrıca ülkemiz için oldukça yeni olan ekslibris konusunda çok sayıda lisansüstü tezin yapıldığı, altı üniversitede ders olarak okutulduğu da bir gerçektir. Tek eksikliğini hissettiğimiz şey ekslibris koleksiyonculuğudur.
Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda görülen mühürler, birer mülkiyet işareti olarak kabul edilse de ekslibris türüne girmezler. Fakat özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması veya logosu olarak bu işlevi yerine getirmişlerdir.
Ülkemizde ilk olarak 1997’de Ankara’da kurulan Ekslibris Derneği, etkinliklerine İstanbul Eklibris Derneği olarak İstanbul’da devam etmektedir. Bugüne kadar ekslibris adına çok sayıda sergiler yapılmış, konferaslar verilmiş ve çalıştaylar gerçekleştirilmiştir. 2003, 2007, 2010 ve 2018 yıllarında yüksek katılımlı Uluslararası Ekslibris Yarışmaları organize edilmiştir. 2010’da 33. FISAE Uluslararası Ekslibris Kongresi İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Yarışma sergileri özellikle sanat eğitimi verilen kurumların olduğu 14 kentimize götürülmüş; adeta gezici bir okul görevini yerine getirmiştir. Yakın bir tarihte Altunizade’de Üsküdar Üniversitesi’ne 500 metre mesafedeki Selçuk Ecza Deposu bünyesinde 14.000’nin üzerindeki ekslibris koleksiyonuyla İstanbul Ekslibris Müzesi’nin açılacağını müjdelemek isterim.
Neden Dijital Ekslibris?
Tarihine baktığımızda ilk ekslibrisin geleneksel baskı tekniği olan ağaç baskı ile yapıldığını görüyoruz. Kitapların basımında da ağaç kalıplar kullanılmıştır. Sadece ağaç baskı değil gravür, linolyum baskı, litografi gibi baskı teknikleri de çoğaltma işleminde kullanılagelmiştir. İnsan yaratıcılığının önünde bir engel yoktur. Her konuda olduğu gibi baskı teknolojisinde de yeni olanaklar bulunmuş; serigrafi, ofset, fotograf, bilgisayarla oluşturulan tasarım (CGD) gibi modern teknikler de kullanılarak ekslibrisin çoğaltılması sağlanmıştır. Hızla gelişmekte olan dijital teknolojileri kullanarak tasarımcılar da, yüzlerce seçeneği kısa sürede üretilebilmekte; farklı teknolojiler kullanarak, dijital sanatın oluşumuna katkı sağlamaktadırlar. Dijital sanat sürekli kendini yenilemektedir. Yeni görsel değerlerin yaratmak daha da kolaylaşmıştır. Artık günümüzde kalem, fırça ve kalıp yerine fare, tablet kalemi ve bilgisayar da kullanılabilmekte; elle yapılan taslaklar, fotoğraflar üzerine dijital işlemler uygulanarak, değişiklik, küçültme, büyültme, ekleme, çıkarma yapılabilmektedir. Bu süreç, tasarımcının ya da sanatçının deneyimlerine bağlı olarak farklılıklar göstermekte; her tasarımcı kendi tarzını yaratıcılığı doğrultusunda geliştirmektedir. Burada bilgisayar ve bilgisayar programları sadece bir araçtır. Esas olan ve ekslibrisin geleceğe kalmasını sağlayan olgu, taşıdığı estetik değerlerdir, kazandırdığı duygu yoğunluğu ve heyecandır.
Geleneksel yöntemlerle sanat yapan ekslibris sanatçılarının, ekslibris koleksiyoncuların, dijital sanata, dijital ekslibrise yaklaşımlarında bir önyargıya sahip oldukları dikkat çekmektedir. Dijitalleşen sanatın sanki değer kaybedeceği endişesi gözlenmektedir. Değişim ve gelişim hiçbir zaman bir öncekini yok etmemiştir. Örneğin anlatım aracının fotoğraf olması ya da fotoğraftan hareketle bilgisayarla yapılmış tasarım olması kişinin tercihidir. Hiçbir teknik diğerini yok etmemiştir; Aksine birbirine olumlu katkılar sağlamıştır. Fotografın doğması resim sanatını yok etmemiş onun anlatım dilini zenginleştirmiştir. Fotoğrafın da zaman zaman resim diline yaklaştığı olmuştur. Fotoğrafı kullanarak resim yapanlar bile olmuştur. Picasso gibi usta ressamlar fotoğraf da yapmışlardır. Şahin Kaygun gibi usta fotoğraf sanatçıları, fotoğrafın üstüne müdahale ederek resim diline yaklaşmaya çalışmıştır. O nedenle ekslibrisin fotoğrafın, bilgisayarın olanaklarıyla da yapılması ona sadece zenginlik ve farklılık katmaktadır. Teknolojinin yaratıcılığa engel olmadığı, bilgiye ulaşmada, teknik zenginliğe kavuşmada ve zamanı ekonomik kullanmada geniş fırsatlar verdiği herkes tarafından bilinen bir gerçektir.
Ekslibris tasarımı ciddi bir araştırma ve planlı bir hazırlık aşaması gerektirir. Başarılı bir sonuç elde etmek için, amaca uygun bilgilerin, belgelerin, çizimlerin, fotoğrafların ve taslakların hazır olması gerekmektedir. Photoshop, Illustrator, InDesign gibi bilgisayar programlarının olanakları, zengin filtre ve yazı tipi seçenekleri sadece tasarımcının ilerlemesine katkı sağlar ama onların uygun yerde ve işlevsel olarak kullanılması, tasarımcının estetik beğenisine, engin tecrübesine bağlıdır. Tasarımcılar, tasarımlarında kendi manuel çizimlerini ve el yazılarını da kullanabilirler. Yalnız unutulmamalıdır ki kullanılan yazı doğru yerde ve uygun büyüklükte değilse rahatsız eder, ekslibrisi olumsuz etkiler. O nedenle çok denemek, uygun alanı bulduktan sonra yazıyı yerleştirmek gerekir. Yazı ne okunamayacak kadar küçük ne de resmin önüne geçecek kadar büyük olmalıdır. Resmin bir parçası, bir çizgi ya da leke olarak kalmalı ama işlevini de yerine getirmelidir.
Dijital ekslibriste yaygın olarak iki yöntem kullanılmaktadır. CGD kodu ile andığımız bilgisayarda oluşturulan tasarımda her öge bilgisayar ortamında uygun programlar kullanılarak oluşturulmakta ve inkjet yazıcılardan çıktı alınarak çoğaltılmaktadır. CRD kodu ile bilinen bilgisayarla çoğaltılan tasarımda ise elle yapılan bir çizim, resim taranarak ve resim işleme programları kullanılarak oluşturulan ekslibrisler inkjet yazıcının renkleri layer yazıcılara göre daha yoğun olduğu için yine inkjet yazıcılar tarafından çoğaltılmaktadır. Elbette çoğaltma işlemini mürekkep emiciliği yüksek, kaliteli ve gramajlı kağıtlar üzerine yapmakta yarar vardır.
Mobil uygulamalardan sosyal medyaya, eğitimden teknolojiye, ekonomiden sanayiye, ticaretten devlet yönetimine, kısaca yaşamın her alanına dijital dönüşümün nasıl da etki ettiğine hepimiz tanığız. Bu hızlı değişimin sanatı ve tasarımı da kapasama alanına alması elbette doğaldır. Önemli olan doğru stratejiler ve uygulamalarla yaşamı zenginleştirmek, kolaylaştırmak ve bireylerin mutluluğunu sağlamaktır. Sanatçılar ve tasarımcılar için yeni bir yaratım alanı olan ekslibriste de dijital dönüşümü kavramak, doğru kullanmak ve geliştirmek bu işe gönül verenlerin sorumluluğumuzdadır.
Kaynakça
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder